******* शब्दसिध्दी *****
1)
तत्सम शब्द
: संस्कृत मधून जसेच्या तसे मराठीत आलेल्या म्हणजेच त्यांच्या मूळ रूपात बदल न झालेल्या शब्दांना तत्सम शब्द म्हणतात.
स्वामि, दंड, पाप, संत, निस्तेज, राजा, जगन्नाथ, कवि, दर्शन, गंध, उमेश, कर, मंदिर, तिथी, सूर्य, स्वल्प, घृणा, मधु,पिंड -कलश, प्रात:काल, जल, गुरु, पत्र, निर्माल्य, आकाश, वाङ्निश्चय, उत्तम, पिता, ग्रथ, मंत्र, भगवान, शिखर, सूत्र, कार्य, होम, पुत्र, गणेश, भीति, पृथ्वी, देवर्षि, कन्या, वृद्ध, प्रीत्यर्थ, संसार, भूगोल, पुरुष, विद्वान, महर्षि, उपकार, परंतु
गायन अश्रू प्रसाद यथामति
अब्ज
भोजन
सन्मति
घंटा
पुण्य
बुद्धि
तट्टिका
वृक्ष
अभिषेक संगती श्राद्ध
धर्म
भोजन
प्रकाश
सत्कार
देवालय
तारा
समर्थन
नयन पुष्प
दुष्परिणाम
नैवेद्य
विश्राम
ऋण
राज्य
विचार तर्क
दुष्ट विभूती
लीला
भगिणी
सेना
पत्नी
मूर्ख विष दही
कलश क्लेश
विचार
तर्क
दुष्ट
काही शब्द संस्कृतमध्ये हस्व तर मराठीत दीर्घ लिहीतात. तरी ते तत्समच असतात. (कवि - कवी)
सभ्य
कविता
यद्यपि
नृप
उत्सव
गीता
राज्य
*2) तद्भव शब्द
: संस्कृतमधून मराठीत येताना ज्या शब्दांच्या रूपात बदल झाल आहे, त्यांना तद्भव शब्द म्हणतात.
भगिणी
बहिन
मर्कट
माकड
तृण
तण
श्वसुर
सासरा
पाद
पाय
सर्प
साप
देवालय
देऊळ कर्म
काम
शर्करा
साखर
पश्चाताप
पस्तावा
ग्रास
घास
स्वसृ
सासू
अग्नी
आग
अश्रू
आसू
अंजुली
ओंजळ
अज्ञानी
अडाणी
अंध
आंधळा
उद्यम
उद्योग
कंटक
काटा
क्षेत्र
शेत
धूम्र
धूर
पय पाणी
पंक
पंख
पेटिका
पेटी
दुग्ध
दूध
कोमल
कोवळा
तक्र
ताक
हस्त
हात
पर्ण
पान विनति
विनंती
कर्ण
कान
भ्राता
भाऊ
ग्राय
गाय
चक्र
चाक
शीर्ष शिर
दीप
दिवा
मूल
मूळ
विश्राम
विश्रांती
घर्म
घाम
मस्तक
माथा
कुठार
कुऱ्हाड
मस्तक
माथा
चंचू चोच
शाला
शाळा
कलश
कळस
व्रण
वण
काष्ठ
काठी
मार्जर
मांजर
वृश्चिक
विंचू
वृद्धी
वाढ
अरण्य
रान
मृदू
मऊ
व्याघ्र
वाघ
पृष्ठ
पाठ
राज्ञी
राणी
गृह
घर
मक्षिका माशी
मुष्ठी
मुठ
तृष्णा
तहान
पुत्र
पुत
पुष्प
फूल
तैल
तेल
3)देशी शब्द :
जे शब्द मूळ महाराष्ट्रातील
रहिवाशांच्या बोली भाषेतील मानले जातात,त्यांना देशी शब्द
म्हणतात. देशी शब्दांची
व्युत्पत्ती सांगता येत नाही.
घोडा
पोट
वांगे
रेडा
खुळा
दगड
डोळा
अवकळा
वेढा
लाजरा
गार
लाकूड
पोरकट
ओटी
कंबर
पीठ
चिमणी
बोका
वेडा
धोंडा
डोके
अबोला
लूट
अंघोळ
उडी
शेतकरी
धपाधप
आजार
गुडघा
ढेकूण
झोप
झाड
फटकळ
रोग
ओढा
चोर
वारकरी
मळकट
धड
ओटा
लुगडे
डोंगर
उतरंड
ओसरी
डहाळी
बाजरी
जोंधळा
खेटर
घोसाळे
चिखल
हाड
पीठ
हत्यार
उजेड
राघू
कंबर
डहाळी
मुसकट पाऊस
डिंक
लाकूड
चोर
लोटी
पेंढी
कचरा
पोळी
डोंगर पोपट
*परभाषीय शब्द:
संस्कृत व्यतिरिक्त इतर भाषां मधून ही मराठीत शब्द आलेले आढळतात.
*कानडी :
भाकरी,किल्ली,चिमटा,काका,तूपकुंची
कांबळे
अक्का
अण्णा
अडकित्ता
खलबत्ता
विळी
गुढी
चाकरी
तंदूर
आई
रजई
चिंधी
चिंच
खोबरे
कणीक
उत्तापा
दाभण
गाजर
नथ
बांगडी
तांब्या
हंडा
उडीद
पाट
गाल
टाळू
गादी
खिडकी
गच्ची
ताई
बांबू
चिरगूट
अप्पा
कोलदांडा
उपीट
भंगार
मुंडासे
आवळा
कोशींबीर
यळकोट
अच्छेर
गडंगनेर
लवंग
विठोबा
परडी
कनीक
पडवळ
उसळ
कडबोळी
दोसा
अमसोल
खोबरे
दोडकी
पगडी
गुंडी,खळ,खिसा,चप्पल,गोंधळ,झुरळ,गाडगे
*2) गुजराती -
दादर, घी, शेट, डबा, दलाल, रिकामटेकडा, घरी, खादी, गर्बा, गिलके, हवेली, सदरा, मलमपट्टी, आवकजावक, छोकरा, घरजमाई, ढोकळा
3) इंग्रजी शब्द
एजंट, टेबल, बस, डॉक्टर, सायकल, रेडिओ, टेलिफोन, सिनेमा, सर्कस, फाईल, स्टेशन, मास्तर, पार्सल, पँट, - बॅट, बॉल.
4) हिंदी -
दिल, करोड, दाम, बात, भाई, और, बच्चा, मुहावरा, नानी, इमली, तपास इ.
5) पोर्तुगीज शब्द-
बटाटा, तंबाखू, घमेले, पगार, बिजागरी, कोष्टी, फणस, हापूस, पायरी, कोबी, मेज, लोणचे, बिस्कीट, पाव, साबण, परात, लिंबू, संत्रा, तुरूंग, पेरू, साबुदाना, इ.
6) फारसी शब्द-
हकिकत, सामान, पोशाख, पेशवा, खाना, अब्रू, अत्तर, सौदागर, कामगार, फडनवीस, गुन्हेगार, शरमिंदा, नोकरी, गजल, दिवाणखाना, गुलाब, बारदान, गालिचा, बाजार, जुलूम, अक्कल, हुशारी, बगिचा, बागाईत, मस्ती, दौलत, मस्करी, डावपेच, जबरी, मेवा, मिठाई, कागद, इनाम (फारशी/अरबी), खलाशी, दवाखाना, पालखी इ.
7) अरबी शब्द-
मेहनत, हुकूम, खर्च, मंजूर, जाहीर, ऊर्फ, अर्ज, मनोरा, बाद, मुदत, बदल, ऐनजमाबंदी, ऐनहंगाम, ऐन आमदनी, साहेब, शाहीर. मालक,
8) तामिळी शब्द-
चिल्लीपिल्ली, सार, मठ्ठा, भेंडी, मांजरपाट, टेंगूळ, डबी
9) तेलगू शब्द -
अनारसा, किडूक-मिडूक, ताळा, शिकेकाई, बंडी, टाळे, गदारोळ, विटीदांडू
10) कोकणी शब्द:-
गजाली